ترجمه های آیه (فارسی – انگلیسی)
تفسیر های آیه
تفسیر نور (محسن قرائتی)
أَ وَ لَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ «52»
آيا (هنوز) ندانسته‌اند كه خداوند روزى را براى هر كه بخواهد گسترده يا تنگ مى‌سازد؟! البتّه در اين امر براى كسانى كه ايمان مى‌آورند نشانه‌هايى (از حكمت و قدرت الهى) است.
نکته ها
در آيه 49 خوانديم كه انسان نعمت‌هاى الهى را به علم و تخصص خود نسبت مى‌دهد.
اين آيه مى‌فرمايد: اين نسبت بخاطر ناآگاهى انسان است.
در روايات مى‌خوانيم: گاهى خداوند رزق افراد تيز هوش را تنگ و رزق افراد كم هوش را زياد قرار مى‌دهد تا ثابت كند همه‌ى چيزها با زرنگى نيست! «1»
پیام ها
1- گرچه سعى و تلاش و دانش بشرى، شرط لازم براى كسب رزق است، ولى شرط كافى و علّت نهايى نيست. «أَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ» (به امكانات و
«1». تفسير روح البيان.
جلد 8 – صفحه 187
توانايى‌ها و اطلاعات خود تكيه نكنيم كه قدرت ديگرى در كار است).
تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)
فَأَصابَهُمْ سَيِّئاتُ ما كَسَبُوا وَ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْ هؤُلاءِ سَيُصِيبُهُمْ سَيِّئاتُ ما كَسَبُوا وَ ما هُمْ بِمُعْجِزِينَ (51) أَ وَ لَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ (52) قُلْ يا عِبادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ (53) وَ أَنِيبُوا إِلى رَبِّكُمْ وَ أَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ الْعَذابُ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ (54) وَ اتَّبِعُوا أَحْسَنَ ما أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ الْعَذابُ بَغْتَةً وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ (55)
ترجمه
پس رسيد بآنها بديهاى آنچه كسب كردند و كسانيكه ستم كردند از اينها بزودى ميرسد بآنها بديهاى آنچه كسب كردند و نيستند آنها عاجز كنندگان
آيا ندانستند كه خدا فراخ ميگرداند روزى را براى هر كه بخواهد و تنگ ميگرداند همانا در اين هر آينه آيت‌ها است براى گروهى كه ايمان مى آورند
بگو اى بندگان من كه زياده روى نموديد بر ضرر خودتان نوميد نشويد از رحمت خدا همانا خدا ميآمرزد گناهان را تمامى همانا او آمرزنده مهربانست
و بازگشت كنيد بسوى پروردگارتان و انقياد نمائيد براى او پيش از آنكه بيايد شما را عذاب پس يارى كرده نشويد
و پيروى كنيد بهترين چيزى را كه فرستاده شد بسوى شما از پروردگارتان پيش از آنكه بيايد شما را عذاب ناگاه با آنكه
جلد 4 صفحه 504
شما ندانيد وقت آن را.
تفسير
خداوند متعال جزاى بد اعمال بد قارون و اتباع او را كه در گفتار تبعيت از او نمودند يا قول او را پسنديدند بآنها رسانيد و اينكه از جزاء ببد تعبير شده و ميشود براى ازدواج كلام يعنى جور بودن سخن است مانند و جزاء سيئة سيئة مثلها و از كفار قريش و امثال آنها هم كه در باره پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم و اهل بيت اطهارش از هيچگونه ظلمى دريغ ننمودند انتقام خواهد كشيد و جزاء بد اعمال بدشان را در دنيا و آخرت بآنها خواهد رسانيد و آنان نميتوانند خدا را عاجز از اجراء مراد خود كنند و مقصود او را از او فوت نمايند چنانچه در مكه مبتلا بقحط و غلا شدند و در جنگ بدر بزرگانشان مقتول و اسير گشتند و صدق وعده خداوند ظاهر گرديد و عجب در آنست كه آنها امر توسعه و تضييق روزى را بدست خدا ميدانستند و با وجود اين بمال و جاه خودشان مغرور و از ياد خدا غافل ميشدند و اظهارات سابقه را مينمودند كه ما بدانش خودمان ثروت‌مند شديم با آنكه خداوند بر حسب مصلحت بندگان را غنى و فقير مينمايد و اهل ايمان ميدانند حكمت آنرا و در بسيارى از موارد معرفت بآن پيدا ميكنند و از آن معرفتشان بخداى يگانه زياد ميشود و بندگان خدا هر قدر معصيت كار باشند و بر خودشان بزيادى گناه جنايت وارد نموده باشند نبايد مأيوس از رحمت خدا باشند چون يأس از رحمت حق بخودى خود از معاصى كبيره است و خداوند تمام گناهان را هر قدر بزرگ باشد مى‌آمرزد چون او بسيار آمرزنده و مهربان است اگر مقرون بتوبه و انابه بدرگاه خدا و انقياد از احكام او و اخلاص در عمل گردد پيش از مشاهده عذاب الهى نه بعد كه ديگر وقت توبه گذشته و خدا و اولياء او با چنين مجرمى كمك نخواهند نمود و غير شرك را بدون توبه هم ممكن است بيامرزد چون آمرزش آن را معلّق بمشيّت خود فرموده و فضل و كرم او بيش از اينها است ولى منوط بقبول ولايت ائمه اطهار است چون اگر كسى قائل بولايت يكى از آن ذوات مقدسه نباشد محكوم بكفر واقعى است اگر چه بعضى از احكام اسلام از قبيل طهارت ظاهرى بر او مرتب شود و توبه از كفر بايمان و انقياد از او امر خدا و پيغمبر و امام است و آن عبارت از متابعت و
جلد 4 صفحه 505
پيروى بهترين كتب آسمانى است كه قرآن منزل از جانب خدا است بسوى بندگان خود براى هدايت آنها بوسيله بيانات خانواده و بيتى كه محيط وحى و تنزيل است و اينكه بعضى از مفسّرين متابعت از بهترين نازل شده را عبارت از پيروى واجب و حرام دانسته‌اند و بعضى از واجب و مستحب و بعضى از ناسخ و غير اينها را كه منسوخ و مباح و مرخّص باشد غير احسن خوانده‌اند بنظر حقير حسنى ندارد چون تمام احكام قرآن بجاى خود حسن و احسن و دين اسلام اكمل اديان است و بايد بهتر بودن آن از ساير اديان حقّه در زمان خود و ساير كتب سماوى مراد باشد نه بهتر بودن بعضى از احكام اين دين از بعضى ديگر كه ذكر شد و در خاتمه تأكيد فرموده نزول عذاب را براى تهديد و تصريح بآنكه ناگهانى و بى‌خبر خواهد بود و ظاهرا همان عذاب موعود در آيه اوّل است كه بيان شد و بر آنها وارد گرديد و در روايات متعدّده از ائمه اطهار تصريح شده كه آيه دالّه بر مغفرت گناهان هر قدر باشد مخصوص بشيعيان امير المؤمنين و ائمه طاهرين عليهم السّلام است و از امير المؤمنين عليه السّلام نقل شده كه نيست در قرآن آيه‌ئى كه وسيعتر باشد در رحمت و مغفرت از يا عبادى الّذين أسرفوا تا آخر و از پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم نقل شده كه دوست ندارم كه دنيا و ما فيها از آن من باشد و اين آيه نباشد و گفته‌اند در باره بعضى از اهل ارتداد و كسانيكه تصوّر مينمودند گناهشان مغفور نميشود مانند وحشى قاتل حمزه سيّد الشهداء نازل شده ولى اعتبار بعموم كلام است نه خصوص مورد و واضح است كه مراد مغفرت تمام گناهان بدون قيد و شرط نيست چون لازمه اين الغاء تمام عقوبات معاصى است بلكه يا معلّق به مشيّت است كه در آيات ديگر ذكر شده و يا مقيّد بتوبه و انابه و لذا بلا فاصله بعد از اين آيه امر بآن شده و اين اقوى در نظر است و اللّه اعلم
جلد 4 صفحه 506
اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)
أَ وَ لَم يَعلَمُوا أَنَّ اللّه‌َ يَبسُطُ الرِّزق‌َ لِمَن يَشاءُ وَ يَقدِرُ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوم‌ٍ يُؤمِنُون‌َ (52)
آيا نميدانند اينكه خداوند متعال بسط ميدهد روزي را از براي هر که صلاح داند و تنگ ميگيرد براي هر که بخواهد محققا در اينکه بسط و ضيق هر آينه آياتيست براي قومي که ايمان آوردند.
بسط رزق نسبت باشخاص مختلف است و حكم و مصالحش بسيار است بسا بواسطه دعاها و عبادات مخصوصا صلوة ليل که دارد
«كذب من زعم انه يصلي بالليل و يجوع بالنهار»
و بسا بواسطه اينكه موفق شدند بعبادات ماليه مثل حج و خمس و زكاة و بناء مساجد و مدارس و دستگيري از فقراء و بذل و احسان و ساير عبادات که دارد فقراء مؤمنين خدمت حضرت رسالت شرفياب شدند عرض كردند که اغنياء مؤمنين اينکه نوع عبادات را موفق هستند و ما محروم هستيم حضرت اعمالي تعليم آنها كردند که ثواب اينکه نوع عبادات را داشته باشند سپس ثانيا مشرف شدند که اينکه اعمالي که بما تعليم فرمودي اغنياء هم فرا گرفتند و عمل كردند حضرت فرمود اينکه فضل الهيست
«ذلک الفضل يعطي من يشاء»
و بسا براي امتحان بنده است که در سعة بوظايف ديني موفق ميشود يا طغيان و سركشي و ظلم و تعدي ميكند که ميفرمايد كَلّا إِنَّ الإِنسان‌َ لَيَطغي أَن رَآه‌ُ استَغني علق آيه 6 و 7 و بسا عقوبت است که ميفرمايد إِنَّما نُملِي لَهُم لِيَزدادُوا إِثماً وَ لَهُم عَذاب‌ٌ مُهِين‌ٌ آل عمران آيه 172 و هم چنين تضييق و تنگ شدن معيشت هم حكم و مصالحي دارد بسا براي اينست که آلوده بزخارف دنيا نشوند و از وظايف عبادي محروم نگردند و بسا براي ارتفاع درجات آنها باشد و صفت حميده صبر را حيازت كنند و بسا در اثر بعض معاصي که مرتكب شده‌اند و بسا كفاره
جلد 15 – صفحه 330
گناهان آنها باشد باري حكم و مصالح هر دو بسيار است لذا نه دليل بر خوبي طرف است و نه بر بدي.
إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوم‌ٍ يُؤمِنُون‌َ که در هر حالي شاكر و صابر باشند و بدانند که آنچه بر آنها تقدير شده عين صلاح است.
نکته های آیه
۱ – خداوند، توسعه دهنده روزى برخى از انسان ها و در تنگنا قرار دهنده برخى دیگر (أوَلم یعلموا أنّ اللّه یبسط الرزق لمن یشاء و یقدر) «قدر» (مصدر «یقدر») در آیه شریفه مربوط به رزق و روزى بوده و به معناى ضیق و تنگ گرفتن است.
۲ – ناآگاهى از مشیت و تقدیر خداوند در رزق و روزى انسان ها، سبب انتساب نعمت ها و برخوردارى ها به دانش بشرى است. (قال إنّما أُوتیته على علم … أوَلم یعلموا أنّ اللّه یبسط الرزق لمن یشاء و یقدر) آیه شریفه در مقام بیان نقش خداوند در برخوردارى ها و نعمت هاى انسان ها است. این مسأله مى تواند از چرایى منتسب کردن نعمت ها به دانش بشرى از سوى انسان ها حکایت کند.
۳ – کارایى دانش و تلاش اقتصادى بشر در رفاه و توسعه اقتصادى، منوط به مشیت خداوند است. (إنّما أُوتیته على علم … أوَلم یعلموا أنّ اللّه یبسط الرزق لمن یشاء و یقدر) برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که جمله «أوَلم یعلموا…» عطف بر جمله «و لکنّ أکثر الناس لایعلمون» مى باشد; یعنى، کافران توسعه روزى خود را در اثر تلاش و دانش خود مى پندارند; در حالى که بیشتر آنان به این حقیقت آگاهى ندارند که توسعه روزى و یا تنگ شدن آن بر مردم، بسته به مشیت و تقدیر الهى است و چه بسا دو ملت و یا دو فرد یکسان به تلاش اقتصادى بپردازند; ولى روزى آنان یکسان نباشد.
۴ – نکوهش خداوند از قشر مرفه و ناسپاس، به خاطر ناآگاهى آنان از مشیت و تقدیر الهى در رزق و روزى انسان ها (أوَلم یعلموا أنّ اللّه یبسط الرزق لمن یشاء و یقدر) استفهام در «أوَلم یعلموا…» از نوع استفهام انکارى – توبیخى است.
۵ – میسر بودن شناخت صفات و افعال خداوند (چون رازقیت او) براى انسان ها (أوَلم یعلموا أنّ اللّه یبسط الرزق لمن یشاء و یقدر) از سرزنش شدن کسانى که مشیت خداوند در روزى را نشناخته اند، برداشت یاد شده به دست مى آید; زیرا سرزنش از انجام ندادن کارى، نشان دهنده آن است که آن کار براى انسان مقدور و میسر است.
۶ – احتیاج انسان در تأمین رزق و روزى خود به خداوند (إنّما أُوتیته على علم … أوَلم یعلموا أنّ اللّه یبسط الرزق لمن یشاء و یقدر)
۷ – فراخى و تنگى معیشت انسان ها، امتحان الهى است; نه تکریم و یا تحقیر آنان. (إنّما أُوتیته على علم بل هى فتنة … أوَلم یعلموا أنّ اللّه یبسط الرزق لمن یشاء و یقدر) برداشت یاد شده از ارتباط میان فتنه و امتحان شمرده شدن نعمت ها (مضمون آیه ۴۹) و به مشیت خدا دانستن فراخى و تنگى رزق و روزى انسان ها به دست مى آید.
۸ – وجود آیات و نشانه هاى فراوان و گوناگون قدرت خداوند و ربوبیت او، در چگونگى رسیدن روزى انسان ها و فراخى و تنگى آن (أنّ اللّه یبسط الرزق لمن یشاء و یقدر إنّ فى ذلک لأیت)
۹ – مؤمنان، مردمى دانا به منشأ روزى ها و آگاه به وجود آیات و نشانه هاى خداوند در فراخى و تنگى رزق و روزى (أنّ اللّه یبسط الرزق لمن یشاء و یقدر إنّ فى ذلک لأیت لقوم یؤمنون)
۱۰ – ایمان، زمینه درک آیات و نشانه هاى الهى در طبیعت (إنّ فى ذلک لأیت لقوم یؤمنون)
تفسیر روایی اهل بیت درباره آیه
معرفی بیشتر سوره زمر
جمع زمره است به معنى دسته، جماعت، فوج [1]
مفهوم کلی سوره
خداباورى ؛
دادگاه عدل الهى در رستاخيز؛
تأثير نيرومند قرآن بر قلب انسان ؛
اسامی سوره
علت نام‌گذاری
«سوره زمر»؛ سبب نام‌گذارى اين سوره به «زمر» (فوج و گروه) تكرار اين واژه در آيات هفتادویک و هفتادوسه است .
«سوره غرف»؛ از آن رو «غُرَف» (اتاق و كاخ) ناميده شده كه اين واژه در آيۀ بیستم اين سوره تكرار شده است.[4]
تعداد آیات
سوره زمر هفتادوپنج آیه دارد.[5]
تعداد کلمات
سوره زمر هزاروصدوهفتاد ودو کلمه دارد.[6] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره های قرآن مختلف است)
تعداد حروف
سوره زمر چهارهزارونهصدوهشت حرف دارد.[7] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره های قرآن مختلف است)
اهداف و آموزه ها
هدف هاى اساسى سوره زمر عبارت اند از:
1. دعوت به توحيد؛
2. يادآورى رستاخيز و خصوصيات آن.[8]
محتوا و موضوعات
سوره زمر از چند بخش مهم تشكيل يافته است:
چيزى كه بيش از همه در سراسر اين سوره منعكس است مسالۀ دعوت به توحيد خالص مى باشد، توصيه در تمام ابعاد و شاخه هايش، توحيد خالقيت، توحيد ربوبيت، و توحيد عبادت، مخصوصا روى مسالۀ اخلاص در عبادت و بندگى خدا بارها در آيات مختلف اين سوره تكيه شده است، و تعبيراتش در اين زمينه آن چنان مؤثر است كه قلب انسان را به سوى اخلاص مى كشاند و جذب مى كند؛
مسالۀ مهم ديگرى كه در مقاطع مختلف اين سوره و تقريبا از آغاز تا انجام آن مورد توجه است مساله معاد و دادگاه بزرگ عدالت خدا است، مساله ثواب و جزا، غرفه هاى بهشتى، و سايبانهاى آتشين دوزخى، مساله ترس و وحشت روز قيامت، و آشكار شدن نتايج اعمال، و ظاهر شدن خود آنها در آن صحنه بزرگ مساله سياه شدن صورت دروغگويان و كسانى كه بر خدا افترا بستند، رانده شدن كافران به سوى جهنم، ملامت و سرزنش فرشتگان عذاب نسبت به آنها، و دعوت بهشتيان به سوى بهشت و تبريك و تهنيت فرشتگان رحمت به آنها! اين مسائل كه بر محور معاد دور مى زند آن چنان با مسائل توحيدى آميخته است كه گويى تار و پود يك پارچه را تشكيل مى دهد؛
بخش ديگرى از اين سوره كه تنها قسمت كوتاهى از آن را اشغال مى كند اهميت قرآن مجيد است، ولى اين بخش كوتاه ترسيم جالبى از قرآن و تاثير نيرومند آن در قلوب و جانها در بر دارد؛
بخش ديگرى كه آن هم نسبتا كوتاه است بيان سرنوشت اقوام پيشين و مجازات دردناك الهى نسبت به تكذيب كنندگان آيات حق مى باشد؛
و بالآخره بخشى از اين سوره نيز پيرامون مسالۀ توبه و باز بودن درهاى بازگشت به سوى خداست، و مؤثرترين آيات توبه و رحمت در اين بخش بيان شده كه شايد در قرآن آيه اى نويدبخش تر از آن در اين زمينه نباشد.[9]
فضائل، خواص و ثواب قرائت
ابى‌بن‌كعب از پيامبر خدا صلی‌الله‌عليه‌وآله نقل كرده كه فرمود: «هر كه سوره زمر را بحواند خداوند اميد او را قطع نكرده و ثواب ترسندگان را كه از خداوند مى ترسند به او مى بخشد».
هارون‌بن‌خارجه از امام صادق عليه‌السلام نقل كرده كه فرمود: «هر كه سوره زمر را بخواند خدا شرافت دنيا و آخرت را به او مى بخشد و او را بدون مال و فاميل عزيز مى گرداند تا هر كه او را ببيند شكوهش به وى نموده شده، و جسدش بر آتش حرام گردد و براى او هزار شهر در بهشت ساخته شود كه در هر شهرى هزار كاخ بوده و در هر كاخى صد حوريه مى باشد و علاوه براى او دو چشمه جارى و دو چشمه جوشان و دو بوستان خرم و حوريان پرده‌نشين در خيمه ها مى باشد.[10]
محل نزول
همه آيات سوره زمر طبق گفته «مجاهد و قتاده و حسن» مكى مى باشد. و برخى گفته اند: سه آيه اين سوره در مدينه نازل شده كه درباره «وحشى» قاتل «حمزه» و از اول آيه (قُلْ يا عِبادِيَ) تا آخر آيه سوم مى باشد .[11]
زمان نزول
سوره زمر در دوران اخير زندگى مسلمانان در مكه، يعنى پس از معراج و قبل از هجرت فرود آمده است.[12]
فضای نزول
مشركان از آن حضرت خواسته اند از دعوت خود دست بردارد و متعرض خدايان آنها نشود و او را از غضب خدايان خود ترسانده اند و نيز او را به عبادت آنها خوانده اند، اين جريان سبب نزول سوره زمر با آن لحن موكد گرديده است.
علاوه بر اين سوره مباركۀ زمر مسئله توحيد و يگانگى خدا و نفوذ قدرت او را در اراده كائنات در حدّ اعلى از راه عقل و وحى آسمانى بيان مى كند و از آنها نتيجه مى گيرد كه خلقت و تدبير كائنات در دست خداست، عبادت و اطاعت خاص اوست و نيز مسئله معاد را مطرح كرده و در آخر مى فرمايد: متّقيان گروه گروه به بهشت و كفّار فوج فوج رهسپار آتش خواهند شد.
راه زندگى آن نيست كه انسان در دفع مضرات و جلب منافع به مجسمه ها و مخلوق روى آورد و زندگى خويش را با رسومات از خود ساخته به آخر رساند و گرنه خلقت او عاطل و باطل خواهد بود، خدا از خلقت او غرضى دارد، رسيدن به آن هدف و غرض، در اطاعت و زندگى از نظر خداست.[13]
ترتیب در مصحف
سوره زمر در چينش كنونى قرآن سى‌ونهمين سوره به شمار می آید.[14]
ترتیب بر اساس نزول
سوره زمر پنجاه‌ونهمين سوره در ترتيب نزول است و بعد از سوره سبأ نازل شده است.[15] (لازم به ذکر است اقوال در ترتیب نزول سوره های قرآن مختلف است)
ارتباط با سوره قبلی
خداوند متعال سوره ص را با ذکر قرآن و اهمیت آن به پایان رسانیده است و سوره زمر را هم با مطالبی در مورد قرآن آغاز می کند.
ویژگی
سوره زمر از سور مثانی می باشد مثانی سوره هایی هستند که بعد از سور مئین قرار گرفته اند و زیر صد آیه دارند مانند اینکه سور مئین مبادی باشند و توالی آن مثانی آن فرض شده اند.[16]
سوره های مثانی عبارتند از: احزاب و حجّ و قصص و نمل و نور و انفال و مریم و عنکبوت و روم و یس و فرقان و حجر و رعد و سبأ و فاطر و إبراهیم و ص و محمد و لقمان و زمر.[17]
روايتى است كه از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده كه فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جاى تورات و سوره هاى مئين را به جاى انجيل و سوره هاى مثانى را به جاى زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره هاى مفصّل فزونى بخشيد.[18]
آیۀ مشهور باز بودن راه توبه برای همگان « قُلْ يا عِبادِيَ الَّذينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِم …» (آیه پنجاه و سوم) در این سوره است.
[9]تفسير نمونه، ج 19، ص 360-359
[10]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج 21، ص 138
[12]تفسير قرآن مهر، ج 18، ص 23
[13]تفسير احسن‌الحديث، ج 9، ص 259-258
[14]تفسير قرآن مهر، ج 18، ص 23
[15]التمهيد في علوم القرآن، ج 1، ص 136
[16]زاد المسير فى علم التفسير، ج 4، ص 141
